Chin Kum Thar Puai Thu leh Hla

Thuhmaihruai

Chin kum thar puai hi Chin phun le hnam in mah le kawh dan cio kan nei. Zahau, sim, laizo, adt...pawlin Fanger tin an ko. Thantlaang, Hakha, lamin “Tho” tin an ko. Lumbang, zanniat lami “Dawng Pui” tin an ko ih Tedim lamin “Khuado” tin, kawh dan a phunphun kan nei cio.

                                                                                                                                                                                              Zuk: Tlangzawl Jubilee Lai

Zo miphun ih kawh daan in puai kan tuah ding tiih buaitu kan si lo hram ka beisei. Mi tampi cu kan pupa pawl ih an tuah duhsannak kha thupi bikah ret lo in a puai hminah kan buai theu. Hi kan buainak hi kan pupa pawl ih an lai kum thar puai, Faanger puai, an tuah duh sannak ngaingai kan theih lo ruangah tla a rak si ttheu.

Hi cahram “article” sungah faanger timi hi ziang a si? Ziangruangah kan pupa pawl in an rak tuah?, Ziangtikah an rak tuah?, Ziangtin an rak tuah?. Tui’ san ah teh kan tuah peh vivo a ttul maw?, Chin kum thar puai le faanger puai teh hi a bangaw maw? timi pawl a um.

1.“Faanger” timi cafang hi ziang a si?

“Faanger” timi cu “Faang” le “Er” timi tongfang pahnih kom ihsin a rami a si ih  kan pi le pu pawl in “laifang tlor” a silole “fangtlor or buhtlor” khi “sang” ah an rak tuah ih cucu “faanger” tiah an rak ko. Mi tamsawn cun “laifang tlor” hi an hmang tam bik ih phun hnih in an rak tuah. Phun khat cu kil li nei in an fun ih cucu “sangpi” tin an rak ko. A dang phunkhat cu a pum sawlte in an rak tuah ih “zawlrit” tin an rak ko.

2.Ziangruangah an rak tuah?

Kan pipu pawl in faanger puai an rak tuahnak san panga in ka tarlang duh.

(1). Rawl thar hlawm-awknak hrangah

Faanger puai cu milian le mi farah tiih thleidannak um lo in rawl thar an rak hlawm-awknak tikcu caan a si. “Kan pipu pawl ih puai an rak tuah tikah, milian le mifarah thleidaan-awknak a rak tam zet”. Thimnak ah, Mifarah pawl le khuangcawi thei lo pawl tla cu zuu an in hman ah inn sungah tonak an rak ngah ban lo ih inn leeng ah zuu an rak zawh. A sinan, faanger puai caan ahcun milian ee, mifarah ee, khuangcawi thei ee, thei lo ee ti um lo in an zaten bangrep in rawl an rak hlawmaw derhdo. Zuu thawthaw khal an rak in tlang hliahhlo. Cui tikcu le caan cun pum khat an sinak le an duhdawt-awknak a tamter in a hngetter sinsin.

(2). Lungawi thusimnak le thlawsuah dilnak hrangah

“Faanger puai hi kan pipu pawl ih an biakmi khuazing pathian hnenih lungawi thu an rak sim caan a si”. Kan lai thuanthu tha zetih in zingzoi saktu Rev. Thang Tin Sum in Keimah Khawte Fa (1999) timi a cauk sungah faanger ih “a ni hmaisa bik ah pacang pawl in mual rawn ah vok an that ih mual tlang sun tiah an ti (p. 85),” tiah a ngan. Cu theh in khawzing pathian hnenah kum pi kum khat sung lam a hruainak le lo rawl a thlawsuahnak parah lungawi thu an sim. Cui tlunah, a ra laimi kum hrang ih an thlacamnak tikcu le caan a si. Kan pipu pawl in cui kum ih naute suakmi hmuah kha khua bawi inn ah an feh pi ih khua bawipa in thlacamnak a rak neih sak. Cucu “nau lam coih” tiah an ko. A tlun ih ka ngan zo bangin kan pipu pawl in mual tang ih thla an cam tikah, kum hlun par ih lungawi thu an sim lawng silo in kum thar hrang lamhruainak le thuasuah dil in an khawzing pathian hnenah thla an rak cam.

(3). Khuasia khuavang pawl dawinak hrangah

Faanger tikcu a kim cun kan pipu pawl in kum hlun a cem zo ih kum thar a thok zo an ti ih khuasia khuavang pawl an dawi. Ziangti’n an dawi ti le Rev. Thang Tin Sum cun hi ti in a ngan. Faanger puai ih a ni hnihnak cu Nipi ni an ti ih mithi thlarau pawl khal an hung leeng ve ti in an ruat ih an hrangah laizuu tla an rak ret sak. Cun pacang pawl in mithi hla an rak sak. Zaan ah Lente Belrua (hlamphei) sungah faar an vang. Cun an kut in far an vaang ih inn sung, inn leeng le inn tang pawl ah khuasia pawl an um ding tiih an ruahnak pohpoh kha an nawk ciamco ih “Tlangrai, rirai e, suak uh law, kum thar ah nan um thei nawn lo” ti in an au ih mithal tla an kap ih an dawi (TTS, 85).

(4) Kum caang relnak

Faanger puai hi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si. Kum caang rel timi cu kum khat a kim ti ih kum an siarnak a si. Cu ruangah kan pupa pawl cun an fa-te khi faanger puai hlaan ih ni ziat, thlaziat suak a sikhalle faanger puai an thlen cun an fa-te ih kum khi kum khat a kim tiah an siar cih mei.

(5) Leen khawm awknak

Faanger puai ih a nom hleicetnak cu sun ah “sang” tiah an deng ciamco ih zaan a kim cun tlangval hmuahhmuah cu fala umnak inn ah zaan vaar leen khawm awknak an nei. Cucu kan pipu pawl in “cawitawm kai” tiah an ko. Cui cawitawm kai cu inn khat lawng ah si cuang lo in fala umnak inn tinah a burbur in zaan vaar te in nomnak a phunphun an tuah. Khuang le awnmawi a phunphun an tum in hla thatha an seh aw. Cumi in nelawknak, duhdawt-awknak le tanrualnak khat le khat parah a suah ter sinsin.

4. Kan pupa pawl ih faanger tuah dan in ziang kan zir thei?

Kan pupa pawl ih faanger tuah daan in kan zir theimi pawl cu:

(1).  Khuazing pathian tel lo in puai an tuah lo.

A tlun lam ih ka tar lang zo bang in Khuazing an Pathian hnen ah lungawi thu an sim ih a ra lai dingmi caan hrang khal thlawsuah an dil a si. Tui san ih faang er puai kan tuah tikah Pathian biaknak tel lo in nomnak lawnglawng ruat in kan tuah pang a si ahcun kan pupa pawl ih faanger puai tuah duhsannak kan thelh ding a si.

(2). Nelawknak le tanrualnak ah an hmang.

Kan pupa pawl in faanger puai an tuah tikah pakhat le khat nel-awknak le thutha ruah-awknak an nei ih tanrualnak ah an hmang. Cu vekin tui san khal ah faanger puai kan tuah tik ah phun le hnam, milian le mifarah thleidan-awknak um lo in Laimi kan sinak ah le Pathian ih fale cio kan sinak ah pumkhat kan si theinak thu le hla lawng ruat in tangdorte le thinsaute in puai kan tuah ding a thupi ngaingai. Faanger puai ih kan tuahmi poh hi pakhat le khat nelawknak, le tanrualnak lam lawng kan tumtah ding a thupi ngaingai.

(3).  Lai nunphung kilkhawi daan in zirh

Kan pupa pawl cu ca an thiam lo nan, an nunphung hlo lo dingah a kilkhawi daan an thiam zet. An kilkhawidaan cu zaan an lennak fala inn ah an mah rori in lai hla mawimawi an sak ih lam mawimawi an lam tikah mino deuh pawl in an cawng hngalh ih cu tiin an nunphun an kilkhawi vivo. Cuvekin, tuisan ah faanger puai kan tuah tikah kan laihla mawi pawl, kan lam pawl le kan laithil phunphun hi kan langter sinsin a tul. Cu ti in nunphung neimi miphun picang kan sinak cu sankhat hnu sankhat a hmun vivo ding a si.

(4). Faanger puai cu ziangtikah an tuah?

Faanger Puai cu lo rawl an lak theh hnu September thlacem ziklam ih thlathul (fullmoon) hmaisa bik ah an tuah. Curuangah September thla lai in October thla lai tiang khi kan pupa pawl in faanger thla tiah an ko. Lorawl lak ka ti tikah tthal rawl si lo in fur ih ciinmi laifang, faangcang le vainim lak tthehnu ih an tuahmi a si. Cui rawllak khawm cu kan pupa tong cun rawllu pet (harvest) tiah an ti.

5. Ziangti in Puai hmin kan ko ding?

Mah leh hnam cio ih puai kan tuah ding ah cun mah le kawh daan cio ih hman a tha ko. Asinan, mi phun tam deuh huap ih puai kan tuah ding asiahcun mah le kawh daan cio hmin hi thupit ter lo in pum khat in si ter tu hmin kan hril sawn a tul. A tlun lam ih ka ngan bang in faanger puai cu laimi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si ka ti zo bang in kan zate hrangah “Chin Kum Thar Puai” tiah kan ti asiahcun kan pupa pawl ih tuah duh sannak khal a huap ih laimi a tam sawn hrang khal ah a huap biktu hmin a si ko ding tihi ka run tarlang duh bet.

Thunetnak

Faanger puai hi Laimi kan sinak langhtertu nunphung thazetmi a si. Kan pupa pawl ih kum caang relnak a si ih rawl thar an lomnak le kum thar an hmuahnak puai a si tiah a tawi zawng cun kan ti thei. Cuti ih faanger puai an tuah tikah Khuazing Pathian hnen ah kum hlun sungih a thluasuah zomi par ah lungawi thu an sim ih kum thar hrang khal ah thluasuah an dil. Cui tlun ah faanger puai an tuahnak thawng in khuapi vaangpi ti in duhdawtawknak le tanrualnak a suah ter sinsin.

Kan tong le hi kan pupa nunphung thazetmi hi tha te in kan kil lo ih kan thih ter ah cun a rei hlan ah nunphung (culture) nei lomi phun hlo kan si ding. Curuangah, kan nunphung tha zetmi pawl hlo lo ding ah kan Chin Kum Thar puai ah hin kan lai hla, kan lai lam le kan nunphung pawl a cang thei tawk ih langh ter kan zuam bet ding a thupi ngaingai. Cuti in kan nunphung tha te ih kan kil khawi theinak dingah le pumkhat te ih kan tanrual sinsin theinak dingah Chin Kum Thar puai hi tuah zuam sin uh si.