Pathian Thu Kaihhngetnak Part 5

II. pehpar mi thuhla (context)

  Zirnak pahnihnak ahcun Bible ih a tican ziang a si ti relcatnak ah thupi zet ih hna a ṭuantu pehpar mi thuhla (context) hi zohnak kan nei thlang ding. Pehpar mi thuhla kan timi cu Bible catluan kan siarmi thawn a pehpar aw mi thuhla asilole a kiang le kap, a dung le hmai ih ummi thuhla kan ti duhnak a si. Pehpar mi thuhla timi thupi hi kan siarmi Bible bungcang kan hrilhfiah tum tikah ziang kan rak keng (ziangmi thawn Bible kan hrilhfiah tum) timi thupi thawn kan thok ding (Bible kan siar ih a tican kan simfiang zik tikah kan mai duh dan, rem can le dinhmun ih zirin, a hlan ih kan rak theihcianak le kan rak ruahcianak hmangin Bible simfiang kan tum ṭheu ih hihi thil ṭihnung zet a rak si. Bible ih sim duhmi le tumtah mi hmusuak thei lo dingih in dawnkhamtu khal an rak si ṭheu).  

            Cu ṭheh in Bible kan siar tikah kan siarmi bungcang thawi’ pehzom-aw mi, dunglam thuanthu (historical background) zohnak kan nei ding. Dunglam thuanthu kan zingzoi tikih kan zoh ṭulmi pawl khal tarlang ṭheh kan tum ding. Pathian in Bible san minung pawl hnenah an dinhmun le an nunphung zirin ziangtin a pawlkom ih a pehtlai ti zohnak kan nei ding. Pathian in an hnenah ziangmi a sim duh ti kan theihfiang ahcun kan hnen khalah ziangmi in sim duh ti kan thei ve mai. Kan siarmi Bible ih simduhmi theihfiang ding cun a hmaisa ah a dunglam thuanthu kan theih hmaisa a ṭul a si.

Cun kiangkap thuhla ih thupit zia zohnak kan nei ding. Kiangkap ummi thuhla thawn pehpar aw in cangantu in kan siarmi Bible sungah ziangmi a sim tum ti hi kan theih ṭul zetmi a si. Kan siarmi Bible bungcang ih simduh mi hi a kiangkap ih ummi thuhla zingzoinak thawn theihsuak a si ṭheu. Curuangah kiangkap thuhla hi an thupi lawlaw.

                                                                                           

5. Ziang Kan Rak Keng?

Thuhmaihruai

            Tucun Bible ih a tican simfiangnak lamzin timi kan naih vivo thlang. Kan hrilhfiah hlante ih kan theih ṭulmi thupi pawl zohnak kan nei thlang ding a si. Kan siarmi Bible bungcang, catluan pawl kha ziangmi thawn kan simfiang tum? Bible ih a tican kan simfiang tikah tuihlan ih kan rak theihcia mi thuhla, kan zumhmang le kan ruahcia mi thu pawl hmangin simfiang kan tum ṭheu pang maw? Hihi ṭihnung zet mi a rak si. Pathian thu dik lo zetih simfiang dingah in hruai pengtu a rak si ṭheu. Curuangah himi pawl hi ziangtin kan tuah ding ti kan theih a poi mawh.

            Vei khat cu mirang (U.S) missionary, Danny le a innsang cu Ethiopia ram ah Pathian hna ṭuan dingin an feh. Thla tampi an um hnu ah Ethiopia ram Dilla khawpi ih kohhran pakhat, Ethiopian Evangelical Church timi ah Khristmas hmang dingin an feh. Khristmas lai a si vekin cumi kohhran pawl in Joseph le Mary thuanthu an cawnmi kha an zoh ngah ngelcel. Ephiopia ram ahcun Khristmas lai a sinan, mirang ram vekin innsung ih Khristmas thing (tree) ret le biakinn cawimawi tivek khal a um lo. Nikhua cu a nuam zet, biakinn leng ah banhla kung tla tampi hring deldel in an ret. Biakinn hi minung 150 lai tleng fang lawn asinan, Khristmas boruak a si vekin minung 400 lai an rak tikah biakinn an tet zet. Tonak ṭhiṭha khal an nei lo ih zial parah ṭheh khat cu an toter. Biakinn hi a ṭhat tuk lo tikah sun a hung kim cun ni in a sat thei ih khua a hlum zet. Zan caan ah mei-eng an nei ṭiṭha lo ih a thim phah nawn fawn. Biakinn ih ra thleng tlai pawl cu tonak an co lo ih a lengah an ding ṭiamtiam.

            Jesu’i thuthuan cawnnak cu an thok thlang. Luka 2:1 ih Rom uktu in Rom ramsung hmuahhmuah ih mipum siar in hmin lak thluh dingih thu a peknak thawn an thok. Mi pakhat in aw-ring zetin thu a than ve. Cutikah Josef  le Mari khal Bethlehem khua lam pan in an poksuak ve.

            An thuanthu cawn dan a dang zet. Josef le Mari cu an pahnih lawngin an feh lo. Josef cun hmai a hruai ih Mari cu fa nei mai ding a si ruangah a sungkhat le a unau pawl in an feh pi. Mirang pa Danny cun ziang an cang? Mari kiangih ummi nunau pawl khi zo pawl an si? Ziangah Mari kiangah an feh ve tiah a ruat buai. Bible sungah le Josef le Mari lawng an si fawn tiah a thinlung ten a ti.

            Caan a hui rei deuh tikah Bethlehem an thleng, riahnak an neih lo ruangah caw inn sungah an riak ih thawngvang a um celcel. Mari ih pum a na thok thlang. Joseph cun ziang ka tuah ding ti thei lo in dung le hmai ah a hei vutvo. Culai ah Mari ih naute suak latu ding a sungkhat le a unau pawl in Mari cu an kil vialvial. Naute cu a hung suak ih a hung ṭap ngekngo. Mari kiangih um minung pawl cu lungawi in an au celcel ve. Joseph khal a lungawi tukah a ṭap ve, naute suakpek zoh dingah caw rawl peknak kuang pan in Joseph cu a tlan. Cuih hnu ah tukhaltu pawl an rak thleng ih mifim pawl khal tawkfang in an ra thleng cih ve. Thuanthu an cawnnak hi nahzi pahnih sung an rei.

            Thuanthu cawnnak ih Danny bangbang tertu cu Mari ih nau neih dan hi a si. Ephiopia mi pawl cun an mai dinhmun le nunphung thawn kaih-aw in thuanthu an cawng. Tahthimnak ah, annih cun Mari hi amah te lawngih khual tlawng ding cu a sungkhat pawl in an siang dingah an ruat hrimhrim lo. Ziangahtile naupai favon mai ding a si ruangah a si. Fala no a si ih voi khatnak fa a neihnak ding khal a si. A pasal Josef thawn lawngih feh in Joseph in naute suakpek a lak ding hi cu an ruat thei hrimhrim lo. Zo in naute suakpek a la ding timi hi an thinlung ih ummi a si. Curuangah thuanthu an cawnnak ah Mari ih sungkua le a unau pawl an telternak a si.

            Asinan U.S lam ahcun zo in naute suakpek a la ding timi hi an buaipi mi a si lo. Ziangahtile sizung le sibawi tampi umnak ramih an um ruangah a si. Curangah annih cun an thuanthu cawnnak ah naute laksuak dan hi an kaan ṭheu men. Zo in naute a la ding timi hi a sut khal an sut lemlo. Annih dinhmun le nunphung ahcun pasal in a nupi hi sizung ah a thlenpi ih sibawi pawl in an rak tuamhlawm ih cutin an ṭheh men. Nausuak latu dingah sungkhat le unau pawl ko ciamco khal a ṭul lemlo. Mirang pawl khalin Mari le Joseph ih thuantu hi an mai dinhmun le nunphung vekin an cawn ve. Ephiopia mi le mirang pawl hin an pahnih in an dinhmun le an nunphung thawn kaih-aw in Bible sungih thuanthu an cawng veve. Zo ih nunphung si Bible thawn kaih-aw deuh dingah na ruat?

           

Theihcianak (preunderstanding)

Voi tampi cu Bible hi a si lo zawng le dik lo zetih simfiang dingah in hruai pengtu cu thu kan rak theihcianak hi a si. Bible kan siar tikah hmun dangdang ihsin kan ngahmi theihnak thawn Bible ih a tican simfiang kan tum ṭheu. Kan theihcianak hi a ṭhatnak lai cu a um ko ve, asinan a ṭha ṭheh lo, ziangahtile nangmah in bulbak in a dik maw dik lo ti zohfelnak na neih hlan lo cu a dik ngai le dik ngai lo na thei lo a si. Hitawk ah thil ṭihnung zet pakhat cu na thutheicia mi pawl kha a dik ringring ih na ruah caan hi a si. Hivek lungput neih hi hngalnak phunkhat khal a si. Mi hngal pawl cun ka thei zo tiin an ruat aw ringring. Midang thusim mi le zirhmi an ngai paih lo. An thlun paih lo.

Thu kan theihnak hi Sunday school kan kainak le kohhran sung ihsin a si thei, camping le crusade kan kainak ihsin a si thei. Zuknung zohnak, ca na siarmi mekazine le thuthang asilole rualpi thawn thu rel tlangnak in a si thei. A ṭihnung mi cu ka siar zo, ka theicia zo sisi timi lungput nei hi a si. Bible kan siar zonak hmun pawl cu theih ṭheh zo vekin kan ruat-aw ih fumfe tak le thungaithlak ih siar le zingzoi kan tum nawn lo. Bible kan siar tikah felfai zetih zoh a thupit zia kan rel zo ih na thei zo ko ding. Bible na siar tikah ‘ka siar zo, ka thei zo’ timi lungput nei hrimhrim hlah. Na thei ngaingai lo tinak a rak si. Cuih lungput cun dik lo zetih Bible theihpengnak ah a lo hruaisual pang ding. Cun Bible kan hrilhfiah zik tikah kan nunphung in in uk lo ding hi a thupi. Kan nunphung le kan dinhmun ih Bible kan let tum, kan simfiang tum a si ahcun Bible ih tumtah mi kan ṭhelh lellel ding a si. Tahṭhimnak ah, kannih Laimi hi kan duhduh in nupi/pasal kan nei aw ih kan duh tik poh ah kan ṭhen aw. Kan pipa ṭongfim khalin ‘nupi sia le ṭhuamkulh sia cu thleng kel’ an rak ti. Kan nunphung in a kham lo tikah sual lem lo le poi tuk lo vekin kan ruat ṭheu. Asinan Bible sung kan zoh asile Pathian ih huat bikmi pakhat cu nupa ṭhen-awk hi a si. Bawipa in nupa ṭhen-awk hi a siang lo lawlaw. Bible in ‘Pathian ih pehzom mi cu zo hman in ṭheh hlah seh’ tiah a ti. Cun ‘nupa cu thihnak le uiretnak siar lo, zo hmanin ṭhen hlah seh’ tiah a ti. Sim duh sawn mi cu Bible ih a tican na hrilhfiah tikah Bible hi thuṭhentu sangbik a si ringring a ṭul.

Kan theihcianak thu pawl cu kan tansan ding kan tinak a si lo, asinan Bible ih a simmi thawn a kaih-aw maw ti kan khaikhin ding hi a si sawn. Kan thutheih ciami pawl hi Bible tlun ah si loin Bible hnuai ah ret ding kan si.

2. A Dik Tiih Ruahcianak (Presuppositon)

Thu theih cianak kan ti mi kha Bible hi ruahnak tello in amah a si dan vek cekci ten kan siar ding ti duhnak a si lo. Ruahnak hmang loin Bible siar a theih lo pi. Asinan Bible kan siar tinten kan siarmi bungcang le thutlang ih zirin kan theih cianak thleng a ṭul kan ti duhnak a si. Kan thu theihnak hmangin kan siar, kan zoh, kan zingzoi ih kan thu theihnak cu a ṭhangso.   Asinan thu ruahcianak timi ahcun kan thleng a ṭul lo. Ruahcianak cu pulbak thutlangpi si loin Bible fingkhawmtu thupi thawn a pehpar aw mi a si.

            Zumtu kan si vekin a nungmi Pathian kan bia, kan sungah Thlarau Thianghlim khal a um. Bible siarnak in Pathian kan pawlkom hi kan nunnak ih a thupi tukmi a si. Bible kan hrihfiah tikah himi pehzomnak hin kan nunnak hna a ṭuan ngaingai. Theihcianak vekin Bible bungcang dangdang kan siar tinten thleng ṭul ringring mi a si lo. Kan hman ding le nunpi dingmi a si sawn. Bibile kan siar tinten (Pathiawn thawn kan pawlkomnak ihsin a suahpi thupi) a dik tiih kan ruahcia ringring duhmi thutlangpi pawl cu:

1.      Bible hi Pathian thu a si. Pathian in milai pawl hmangin a ngan nan, a thok khummi Ca thinghlim a si.

2.      Bible hi a dikmi le rintlak ringring mi a si.

3.      Pathian cu san thuanthu ih Bawi a si ih a thil ti theinak le mangbangza a sinak khal san thuanthu sungah hmuhtheih rorin a langter.

4.      Bible sungih ummi thu hi an kalh-aw lo, an ṭangtlang, an bawm-aw ton sawn a si.

Himi pawl hi Bible kan hrilhfiah tikah a dik tiih kan ruahcia ṭul ringring mi an si. Curuangah thu ruahcianak kan timi hin Bible hi a zate huap zawngin ziangtin kan hmu ih cuih kan hmuhnak hi Bible hrilhfiahnak ah ziangtin kan hmang ti in sim duh.

Thunetnak

            Bible kan siar le kan zingzoi tikah Bible ih zirh duhmi, Pathian in ziang a sim duh ti theih kan tum. Pathian ih sim duhmi donkham theitu thu rak theihcianak, nunphun, theihnak le zangzelnak pawl hi kham le hnon kan tum a si. Kan dinhmun le kan nunphung ih in uk ding hi kan duh mi a si lo. Bawipa le Bible hi thuneitu le thuṭhentu sangbik ah kan ret duh a si.

            Cun Bible hi a tlun ih kan tarlang mi, a dik tiih ruahcianak thu tlangpi pawl thawn hrilhfiahnak nei ding kan si. Kan thu theihcianak khal hi kan hmang lo ding kan tinak a si lo. A hman dan kan thiam a ṭul, in uk lo a ṭul. Cun ka thei zo, ka ciar zo timi lungput hi kan neih lo hrimhrim a ṭha, Pathian thu dik zetih theifiang dingah in donkham tu an si ṭheu. 

6. Dunglam Thuanthu

Thuhmaihruai

Bible sung ih thuanthu pakhatkhat hi siar dingah lo fial bang sehla, mi tampi cun Paul hi kan hril ding ka zum. Pathian hnaṭuannak ih a pumpek-awk dan zia le a nun dan pawl hi zohṭhim a tlak tuk rori. Thukam thar cabu 13 cu tirhthlah Paul ih nganmi an si ih netabik a ngan mi cu 2 Timote hi a si. Himi cabu sungah Paul in a thihnak ding a nai thlang ti a theih-awk tikah Timote hnenah hitin a ti:

“Kei cu raithawinak ih hlan ding ka si caan a kim thlang. Hi leitlun nunnak hi ka tlansan caan a cu zo. Tlan zuamnak ah ka ti thei patawp in ka tlan zo; tlan zuamnak a netnak tiang ka tlan zo ih ka zuamnak khal thlauthla lo tein ka pom hnget zo. Atu cu ka Bawipa, a dingmi thuṭhentu Bawi in cuih Ni ih i pek dingmi nehnak laksawng ka hrangih in ret sakmi in i hngak. Cuih laksawng cu dingnak sui lukhum a si ih keimah ih hrang lawngah a si lo; duhdawtnak thawn a mah a langnak ding a hngaktu hmuahhmuh hrnag khalah a si” (2Timote 4:6-8).

Cun a cemnetnak cang 9nak ah Paul in a hna ṭuanpi Timote hnenah hitin a cah bet, “a cang thei tawkin ka hnenah rat cing zuam aw”. Paul in Timote hi a hnenih ra dingin a duh ti cu kan theicih mai ko. Asinan ziangruangah zamrangten ra dingah a duh, a fial ti pawl cu a dunglam ih um thuanthu theihnak lawngin kan let/sang thei ding.

            Paul cu Rom khawpi ih a um laiah Timote cu Efesa khua ah Pathian hna a ṭuan. Rom le Efesa hi hlat-aw tak an si. Peng za (100) lenglo ih hla aw an si. Cun culai ahcun lawng thawn khual tlawn a si ṭheu. Asinan September ihsin March thla tiang hi tidai a tam ruangah lawng thawn khual tlawn hi a ṭihnung zet. October thla cem lam tla cun Lawng hi an fehter nawn lo. Paul in Timote hi Taikhikas hmangin ṭhal lai ih ca a kuat a si ahcun Timote in ni malte sung lawng caan a neih thlang ding. Dunglam thuanthu zohnak in Paul ih sim mi kan theithiam thei mai: “Efesa khua ah thil ziangkim kha rem ten ret aw la, a zamrang thei bikin lawng kha ngaih ven aw. Ṭhal caan a cem hlan ih na rat lo asile lawng feh an kham dingih a tikcu caan teah na ra thleng thei lo ding. Timote, in thah hlanah ra thlen thei zuam ṭento aw. Ka duhdawtmi Timote, a tlai hlan ah zamrang thei bikmi rat tum aw”. Thuanthu um dann theihnak in Bible bungcang kan siarmi hi in fiangter ngaingai. Paul ih dilnak hin lungthin khal a khoih duh zet. Paul in Timote kha ra menmen dingin a fial lo. Pa in a thih hlante ih a fapa ra dingih a fial vekin Paul in Tomote hi a fial ve a si.

Pathian thu kan simfiang tikah kan siarmi Bible hi ziang thuhla a si ti theifiang ta in nunpi ding kan si. Thuhla kan ti tikah a kiangkap thawn pehpar-aw ih ummi thuhla le dunglam thuhla kan ti duhnak a si. Himi bungṭhen sung ahcun dunglam thuhla (dunglam thuanthu) zingzoi dan na zir ding. Dunglam thuhla kan zoh tikah thu suh ṭulmi pawl tla cu: ziangruangah dunglam thuhla a thupi? Dunglam thuhla timi ah ziangmi pawl an tel timi le dunglam thuhla kan zoh tikih kan hman ṭulmi cabu pawl zohnak kan nei ding.

Ziangruangah Dunglam Thuanthu hi an thupi?

            Pathian in milai hmangih Ca Thianghlim a rak ngan laiah an sinak le an nunphung ih zirin a rak pawlkom, a rak pehtlai ih an ṭulmi a rak theihter. “Keicu Cungnung bik ka si ih milai zate hnenah san khat hnu sankhat an dinhmun le an nunphun ih zirin thu ka sim ding a ti lo.” Bawipa in Ca Thianghlim a rak pek tikah mi phunkip hrangah le san khuk daih dingin a rak pe, mikip ih zir ding le nunpi thei dingmi thu hrampi a rak pe cih a si fawn (nunphung le dinhmun dang hmanseh cui zirhnak hrampi cu a dang lo). Cuih zirhnak hrampi cu na hmuhsuak thei ding le nunpi dan na thiam ding hi Pathian Thu Kaihhngetnak ih kan tumtah mi le kan lo zirh tum mi cu a si.

            Ca Thianghlim hi nunphung, dinhmun, sinak, umnak le ṭong phun dangdang a hmangtu hnenih rak pekmi a si ruangah Bible san thuanthu le kan siarmi Bible ih dunglam thuanthu pawl hi thupi zetih kan ret a ṭul. Bible san minung pawl hnenah Pathian in ziang a sim ti theifiang ta loin kannih in Bible ih zirhnak hi kan nunpi cih thei lo. Ziangahtile kan nunpi hlanah kan siarmi in Bible san minung pawl hnenah ziang a sim ti kan theih ta a tul. Kan hrilhfiah dan hi Pathian ih sim duhmi vekin a si ta a ṭul. Pathian in Bible san minung pawl hnen ih a sim duhmi le kan nunpi ding mi kha a kalh-awk lo a ṭul. Bawipa in an hnenah thungai thlak in thu a rak sim ih cumi ṭongkam thotho in kan hnen khalah thu in sim ve a si. A Tican Simfiang Dan Lamzin timi thupi kha zohsal aw. Karbak pakhatnak ihsin ramki (nunphun, sinak le dinhmun) kan kaan dan pawl kha ruat sal hnih.

Karbak 1nak: Na siarmi Bible kha ziang a si ti theifiang aw. Na siarmi Bible bungcang hi Bible sungih minung a rak siar hmaisabik tu pawl hnenah a sullam ziang a si?

Karbak 2nak: Ramri ih kauh zia tah aw. Kan san minung le Bible san minung pawl ih danglamnak pawl ziang an si pei? 

Karbak 3nak: Zirh duhmi ih ramri kaan thlang aw. Na siarmi Bible in Bible san minung le kan san minung hnenih a zirhduh mi kha ziang an si?

Karbak 4nak: Nunpi dingah lalut thlang aw. Pathian ih zirhduh bikmi thuhrampi kha kan san minung pawl ih nunpi dingah lalut thlang aw.

            Bible san thuanthu le kan siarmi bungcang/ catluan ih dunglam thuhla kan theihfiang tikah Pathian in an hnenah ziang a sim ti kan thei ve mai a si. Tikcu caan le nunphung dangih a ummi kan si ruangah Pathian in an hnenah ziang a sim timi hi kan theih hmaisa bik dingmi a si. Bible simfiangnak kan neih tinten kan simfiang mi le Pathian ih zirh duh bikmi (an nunphung le dinhmun ih zirin Pathian ih sim duhmi) kha an mil-awk ringring a ṭul. An mil-awk lo asile Pathian ih sim duhmi kan hawlsuak hrih lo tinak a si. Felfai zetih theifiang ding ko in kan hawlsuak a ṭul lai.

Kan siarmi Bible bungcang kha ziang a si ti le Pathian ih sim/zirh duh bik mi kan theih ngah tikah cuih zirhnak cu kan nunpi thei thlang. Cucu Pathian ih zirh duhmi kha bulpak ciar ih nunpi  dingah kan lalut thei thlang, bulbak tin ih nunpi dan ding kan hawlsuak thei thlang tinak a si. Himi hawlsuak hna hi kan tuah dingmi hna sunglawi le hna ropi tuk a si. Hna harsa bik khal a si. Cun nunpi dingih kan hawlsuak mi (kan zir mi) thupi kha kan siarmi Bible sungih Pathian ih zirh duh bik mi thupi thawn a mil-awk lo a ṭul. Hitin kalh-aw lo tei hawlsuak thei ding cun dunglam thuanthu zingzoi phah in Pathian in Bible san minung hnenah ziang a sim ti theih hmaisa a ṭul.

Dunglam Thuanthu Ih Telmi Pawl

            Dunglam Thuanthu timi cun cangantu, cakuat siartu, le kan siarmi Bible bungcang thawn pehpar-aw mi thuhla a huap ṭheh. Dunglam thuanthu timi hi na siarmi Bible ih thuhla theifiang dingih lo bawmtu an si. Bible leng ihsin na ngahmi thuhla khal an si. Tahṭhimnak ah, nelrawn ramṭhing ih Israel pawl ih nuntu khawsak dan asilole Farasi pawl in Sabbath an zum dan le Filipi cakuat a ngan laiah Paul kha khoitawk ah a um tivek thuhla thei dingih lo bawmtu an si. Himi bungṭhen sungah dunglam thuanthu theifiang dingih a lo bawm theitu thupi pawl kan tarlang ding. A hmaisabik ah cangantu thawn kan thok ding.

Bible Ngantu

Pathian in a Ca Thianghlim hi milai hmangih a ngan ruangah cangantu ih thuhla kan theih tam poh asile a nganmi cabu kha olten kan theifiang sinsin ding. Curuangah cangantu ih thuanthu hi a felfai thei bik le a tam thei bikin theih tum aw. Paul tla hi a pianthar hlan ih a nun dan kan zoh asile zumtu hremtu a rak si dah. A pianthar pekte ih zumtu pawl a ton lai ah zumtu pawl cu an mang a bang ih Paul cu an ṭih lamlam a si kha. A thusimnak a theitu pawl hmuahhmuah cu an mang a bang ngaingai ih, “Jerusalem ah Jesuh a zumtu pohpoh a siatsuahtu cu amah hi a si lo maw? Cuvek thothoin hitawk khalah hi bangtuk mi cu kai tahratin puithiam upa pawl hnenih thlenpi dingah a ra thleng a si lo maw? tiah an sut aw ruri” (Tirhthlah 9:21). Kannih cun Paul hi misual si dingah kan ruat dah lo. 1 Timote 1:15-16 ah amah Paul in “keicu misual lak khalah misual bik miangmo ka si” tiah a ti. Paul in keicu misual bik ka si a tinak san hi Tirhthlah cabu ih a thuanthu zohnak in kan theifiang ding, a pianthar hlanih zumtu pawl a rak hrem ruangah a si.

Thukam Hlun ah Hosea cabu ih a dunglam thuanthu hi vun zoh hnih sehla, a nupi hi hlawhhlang a si ih profet Hosea ih thusimmi thawn an pehpar aw ngaingai. A nupi Gomer in Hosea parah zumtlak loih a nun bangin Israel pawl khal Pathian hmaiah rinsan tlak loin an nung ve. Pathian dang an biaksan men a si. Himi thu hi Hosea ih sim duh bikmi thupi khal a si.

Cun Bible ngantu timi thupi thawn pehpr aw in cangantu le cakuat siartu ih pehzom-awk dan khal kan theih a ṭul zet. Paul in Galatia kawhhran hnenih ca a kuat tikah a lungawi tuk lo ti cu a aw-suah dan in kan theih zo kha. Kawhhran hnenih ca a kuat tikah lungawithu simnak hi a ngan telh ringirng. Asinan Galatia ahcun a telh lo ta riai. Ziangahtile thuthang ṭha an theih zomi kha tlansan tahrat in thuthang ṭha dang an pan lohli ruangah a si (1:6-7). Asinan Thesalon kawhhran hnenih ca a kuat tik ahcun Thesalon pawl kha zumnak le duhdawtnak an neih ruangah an hnenah Paul in lungawithu a sim(1Thesalon 1:8-9; 3:6). Thukam Hlun ah vungkir sal sehla, Jonah cabu theihthiam ding cun Johnah cabu rak siartu (Nineveh khawpi ih um minung) pawl thawn ziangvek pehzom-nak an nei ti kan theih a ṭul.

            Cangantu ih thuanthu kan zingzoi tikah kan suh ṭulmi thupi pakhat cu ziangruangah a ngan timi hi a si. Tahṭhimnak ah, Sansiarnak bukhatnak le buhnihnak sungih ummi thuhla hi Samuel cabu le Siangpahrang cabu sungih ta nolhsalmi an si. Sansiarnak cabu hi miphun dang kut hnuai an thlen hnu ih nganmi a si. Mi tamsawn cun Ezara ih nganmi a si ding tiah an zum. Cangantu ih tumtah bikmi cu : Pathian in a hrilmi Israel pawl kha nun a sim (midang kut hnuaiah a thlengter) ko nan, a duhdawt lai thotho ti a si. Pathian in an hnenih thu a rak tiam ciami kha a hngetter thotho. Cun Thukam Thar ah, Luke ih nganmi Tirhthlah cabu (Apostal pawl) tla hi kan zoh asile cabu a cemter dan hi a mangbang thlak zet. Luke in Paul thu a ngan tikah Thuthang ṭha ruangih thawnginn a thlen dan le harsat a tonnak ihsin Pathian in a runsuah dan pawl cipciar takin a rel lo. A san cu cangantu Luke in bulpak thuanthu ngan ding kha a tumtah mi a si lo. A tumtah sawn cu thuthang ṭha kha Jerusalem ihsin hmun dangdang, leitlun khua zakip tiang a karhzai dan sim ding hi a si.

Zohsalnak: Dunglam thuanthu zingzoinak ahcun cangantu ih thuanthu hi a hmaisabikah kan zoh a ṭul. Cangantu ih thuhla: khoitawk in a ra? Ziangtikah a ngan? Ziangvek hnaṭuan a nei? A kuatmi minung pawl thawn ziangvek pehzom-awknak an nei? Ziangruangah a ngan?

Himi thusuhnak pawl na sang thei a si ahcun cangantu ih tuhtahmi kha ol-ten na thei mai dingih a nganmi cabu ih thuhla khal na theifiang cih mai ding.

Bible Siartu

Dunglam thuanthu zingzoinak timi ah Bible sung cakuat rak siartu pawl ih thuhla le dinhmun zingzoi hi a tel ve. An thuhla le an dinhmun na theih fel asile cangantu ih ngannak san na thei cih ding. Tahṭhimnak ah, Kolose cakuat tla hi Kolose khua ih ummi zumtu, zirhnak sual a tongtu (Khrih in Pathian sinak famkim a nei taktak lo tile mi pakhat rundam co thei dingah serh an tan a ṭul, daan an thlun a ṭul tiih zirhnak sual a tongtu) pawl hnenih kuatmi a si (2:4-5, 8, 16-23). Curuangah Paul in ca a kuat tikah hivek zirhnak ih dik lo zia fiangter phah in Khrih cu Cungnungbik Pathian sinak neitu le rundamnak famkim a si zia fiangter phah in ca a kuat (1:15-20; 2:9-15). Cuvek thotho in 1 John cakuat pakhatnak tla hi zirhnaksual a tongtu zumtu pawl hnenih nganmi a si. Cuih zirhnak sual pawl cu: Pathian Fapa Jesuh Khrih cu leitlun thawn pehtlaih awknak ngaingai an nei lo, minung bagnin taksa ngaingai a nei lo, cun Rundamnak timi cu hi leitlun nunnak thuhla helhkamnak kan neihmi ihsin luatnak le theihnak kan neihmi ihsin kan ngahmi a si tiah an ti[1].

Thuthang Ṭha Marka tla hi kan zoh hnik pei. Marka hin Thuthang Ṭha Marka a ngannak ah Thinghlamtah parih Jesu’i thihnak le Khrih dungthlungtu pawl ih neihṭul mi thuhrampi pawl a hleice in a ngan. A san cu Marka cakuat rak siartu pawl hi Rom khawpi kiangih ummi kawhhran a si ih cuih kawhhran cun Nero (A.D 60) kut ihsin hremnak a tong ding ti kha Mark in a theih cia ruangah rinum zetih tuar suak dingin tha a pe hai tiah zum a si. Mark in a cakuat ngammi sungah ti duhdahnak le hremnak phun zakip lakih Jesuh ih rinum dan kha a theihter hai. Cun Jesuh ih dungthlun sinak cu ziangvek a si ti khal Jesuh ih nun rori in a simfiang.  

Thukam hlun profet cabu kan siar tik khalah an nganmi cakuat kan theihfiang theinak ding ahcun cabu rak siartu pawl ih dinhmun le nuntu khawsak dan pawl kan theih hmaisa a ṭul. Tahṭhimnak ah, Jeremiah cabu kan siar tikah Jeremiah hi 627 BC hrawngih profet hna ṭuan thoktu a si. Cun 586 BC ah a hnaṭuan a cem. Cuti a si ahcun profet Jeremiah hi Josiah in Judah ram siangpahrang a ṭuan thu, Assyria siatralnak thu, Babilon in huham a neih thoknak thu, Jerusalem an lak hmaisabiknak thu(598/97 B.C.), le a miphun an siatsuah thu (586 B.C) pawl theihpitu a si. Jeremiah hin Israel le Judah miphun pawl an sualsir a ṭul thu, Jerusalem in siatralnak a ton ding thu, le Babilon sal ih an taan ding thu pawl a sim. Jeremiah hin ruahsannak le forhfialnak thu khal a ngan tel. “Nan hrangih tumtahnak ka neihmi cu keimah lawngin ka thei. Tumtahnak ka neihmi cu siartalnak si loin mi neinung nan sinak dingah a si; cuih tumtahnak cu nan ruahsannak le nan hmailam hrang a si” (Jeremaiah 29:11). Jeremiah cabu le Israel miphun pawlih dunglam thuanthu na theihnak in himi bungcang na theih dan a lo uk dingih a lo danglamter ding. Himi bungcang ihsin Jeremiah cabu siartu pawl cu saltang dinhmun ah an um ti kan theih cih mai (cang 10nak na siar le na fiang sinsin ding). Judah pawl cu an sualnak ruangah hnam dang le ram dang mi kut sungah hruailut an si ko nain, Pathian in an hrangih a netabik a thutiam mi cu a kimter leh ding, cumi cu nunsimnak si nawn loin, ruahsannak a si thlang ding. Cuih  runsuaknak ni cu a ra thleng leh ding ti a fiang ko nan, a tu ah ka thlengter cih lo ding, kum sawmsarih hnu lawngah ka kimter ding tiah cang 10nak ah Bawipa in a ti. Curuangah Bible hi dik zetih theihfiang theinak dingah Bible sung cakuat rak siartu pawl ih dunglam thuanthu, dinhmun le nuntu khawsak dan pawl hi kan theih a thupi ngaingai.

Thuhla Dang Zoh Ṭul Mi Pawl

Bible ca na siarmi ih thuanthu um dan na ziangzoi tikah cangantu le cakuat rak siartu pawl ih thuanthu lawng si loin, na theih ṭulmi thuhla dang a um lai. Cuih pawl cu: ram uk dan thuhla, nunphun, biaknak thu, pursum leilawn thu le khua le ram theihnak thu pawl an si. Himi thupi pawl hi Bible theihfiangnak ih lo bawmtu hmanrua ṭha zet an si. Bible theihfiangnak hrangih an thupi zia pakhat teten kan zoh hnih pei.

            Ram uk dan thu thawn pehpar aw in tahṭhimnak pakhat in kan tarlang ding. Dungthluntu bung 16 ih kan hmuh vekin Paul le Silas thawnginn sungih an um lai ah Rom Acozah bawi thuṭhentu pawl in Paul le Silas kha thawnginn ihsin suah dingah palik bawi an hei thlah.

“Curuangah thawnginn uktu pa in Paul cu, “thuṭhentu bawi pawl in nangmah le Silas thlah dingin thu an rak pe. Curuangah suak uhla, daitein feh uh,” tiah a ti. Sikhalsehla Paul in palik bawi pawl hnenah cun, “Sualnak zianghman kan nei lo na’n mizapi hmai rori-ah in thawi; Rom Acozah minung kan si ve! Cuih tlunah thawngah in thlak. Cule atu-ah a thupte’n fehter in tum maw si? Feh naisai hlah! Rom Acozah bawi pawl anmah rori hinah ra hai sehla in ra suah hai seh!” tiah a ti. Cutiih a timi cu palik bawi pawl in Rom Acozah bawi thuṭhentu pawl hnenah an va sim; cule Paul le Silas cu Rom mi an si ti an theih tikah an thin a phang! Curuangah Paul le Silas hnenah cun an va feh ih ngaithiamnak an va dil; cule thawnginn ihsin an suah ih khawsung ihsin hmun dangah feh uh, tiin an dil. Paul le Silas cu thawnginn ihsin an suak ih Lydia ih inn ah an feh. Cutawkah zumtu unau pawl an tong ih thazaang peknak thu an sim hnuah cuih khua ihsin an suak” (Tirhthlah 16:36-40).

Hitawk ah ziangruangah Paul le Silas cu daite ih feh an fial (cang 36 ah na hmu ding)? asilole ziangruangah Paul le Silas cu Rom acozah thuneitu pawlin ngaithiam an dil (cang 39 ah na hmu thei)? Rom acozah daan ah Rom acozah sinak neitu cu mizapi hmai ih thawi le thawngthlak a theih maimai lo, a dik lo mi thil  a si, daan pahbal an si ruangah Rom acozah bawi le thuṭhentu pawl in Paul le Silas hnenih ngaithiam an va dil lohlinak a si.

            Nunphung thu thawn pehpar aw in Efesa 5:21-6:9 hi tahṭhimnak ah la hnih sehla, himi catluan fiangzetih na theihthiam ding cun hlanlai Rom acozah in innsang thu thawn pehpar-aw ih a tuahmi daan (Greco-Roman Household Codes) pawl na theih a ṭul. An daan ah ‘Pa in innsang ziangtin a kaihhruai ding, ziangtin a zoh ding’ timi a um. Paul in himi dan ihsin ruahnak la tahratin hmual nei ding zawngin ca a kuat. Tahṭhimnak ah, an daan in nunau pawl kha an pasal thuhnuai ih um dingin thu a pek, asinanin duhdawt dingin a fial dah lo lawlaw. Paul in himi daan cu pahbal tahrat in pasal pawl kha hitin thu a pek ‘pasal pawl, Khrih in kawhhran cu a duhdawt ih a hrangah a nunnak tiang a pek vekin nan nupi pawl cu nan duhdawt pei’ (Efesa 5:25) tiin a fial. Cang 21nak ih “Khrih nan upatnak ruangah pakhat le pakhat duhnak thlun aw uh” a timi hi a zirh duhmi thu hrampi cu a si.

Miphun (phunhnam) thuthawn pehpar aw in Luke 10:30-35 ih um Samaria Miṭha Tahṭhimnak thu hi vun zohhnik sehla, Jesuh in himi tahṭhimnak a sim laiih a thusim a ngaitu pawl cun hitin an ruat ding, ‘samaria pa hlan ih khualtlawng pahih hin ziangruangah mina pa hi an hmu na’n ziangti hman an ti lo’ tiah an mang a bang men ding. Himi san laiah Judah miphun pawl in an mai miphun a si lo mi Zentail mi le samaria mi pawl cu an hmuhsuam ih zianghman ah an siar lo ruangah an tuamhlawm paih lonak a si.  

            Voi tampi cu nunphung hi biaknak thawn hman tlang an si ṭheu. Fapa Tlanhlo Tahṭhimnak hi vun zoh hrih sehla, pa in a fapa ratlung a hmuh tikih a va tlan ih a va hnam ti a si. Himi hi Judah miphun pawl (a hleice in patar pawl) ih ti ṭheumi nuntu ziaza a si. Judah pawl ih nuntu khawsak dan la tahrat in misual pawl kan sual sir ih Pa Pathian hnen kan kir sal tikah Pa Pathian ih in cohlan dan pawl kha a simfiang a si.

Ruth cabu tla hi tahṭhimnak ah vun la hnih sehla. Ruth cabu theihfiang ding cun Boaz ih dinhmun le a sinak na theih ta ṭul. Naomi le Ruth cu an pasal veve in an thihsan hnuah anmah runsuaktu dingah Boaz timi an tong. Boaz in Ruth a neihnak thawn a thi zo mi Noami ih fapa pahnih (Ruth le Orpah ih pasal) ih ro comi cu a humhim thei a si. Mangbang thlak zetin Ruth cu Khrih suakkehnak ah a rung cang riangri. Ruth in Obed a run hring ih Obed in Jesse a hring. Jesse in David (siangpahrang) a run hring ih Jesuh hi David ih tesinfa sung ihsin rung suakmi a si (Matt. 1:6, 16).

A cang ahcun na siarmi Bible hi pursum lam thuthawn pehpar-aw mi an si ding. Cuvek caan ah pursum leilawn thu na zingzoi a ṭul. Tahṭhimnak ah, Paul in a voi hnihnak missionary a feh ṭum ah Filipi kohhran a din (Tirhthlah 15:39-18:22). Voi khat cu Paul le Silas in khawsia pohlhmi hmailam thu a simsung theitu sal nunau pakhat an tong. A cui thlarau sia cun Pathian hna ṭuantu pawl a hnaihnok rero. A netnak ah Paul cu a thin-ai a thok ih khawsia cu hi nui’ sung ihsin a dawisuak (Tirhthlah 16:18). Cuih nunau nu a neitu pawlin Paul le Silas cu an kai ih miburpi tonkhawmnak hmun ah an dirh, Rom Acozah bawi thuṭhentu pawl hmaiah an hruai. Ziangruangah tile himi nunau nu neitu pawl in paisa tampi an ngah. Asinan an sungih khawsia an dawisuak tikah paisa ngah ding an nei nawn lo. Curuangah nunau nu neitu pawl an thin a heng ih Paul le Silas parih phuba an laknak a si.

A cang ahcun hmun le ram theihnak in Bible ol-ai zetih theihnak ah a lo hruai ding. Jesuh in Samraria Miṭha Tahṭhimnak a sim tikah hitin a thok, “Voikhat ah mi pakhat cu Jerusalem ihsin Jerikho ah a vung feh” (Luke 10:30). Jerusalem le Jerikho hi hla-aw tak an si. Peng 20 tluk hla a si ih ke thawn lawng cun an feh lo ding. An lak-aw hi ramthing a si ih ṭihnung zetnak hmun, misual pawl ih um duhnak le relh duhnak hmun a si. Curuangah mi pakhat khat an tuahmawh tikah vun run ding le vun tuamhlawm ding hi thil ol-ai a si lo zia hmun le ram theihnak in a lo fiangter sin ding.

Dunglam Thuanthu timi ah cangantu, cakuat siartu, le kan siarmi Bible bungcang thawn pehpar-aw mi thuhla an tel a si. Dunglam thuanthu zingzoinak hrangah cabu dangdang na ron a ṭul ding. Asinan na ron hlanah Bible sung hmun ṭhen khat ahcun na siarmi bungcang sung ihsin an thuanthu um dan na theicih theimai. Curuangah na siarmi bungcang kiangkap ih thuhla kha zoh hmaisa aw.

Dunglam thuanthu zingzoinak ding hrangih kan ṭulmi cabu pawl tla cu a tlangpi thu in Bible Simfiangnak (Commentaty), Bible Dictionary, Bible Encyclopedia le Study Bible tla an si. 

Thunetnak

Himi bungṭhen sungah Bible na hrilhfiah hlan ih na theih ṭulmi thutlangpi pawl tarlangnak kan nei. Bible kan siar tikah kan siarmi thu thawn a pehpar aw mi thuanthu le thuhla pawl zingzoinak kan nei hmaisa, ziangahtile kanmah thawn a bangaw lo mi miphun hnenah Pathian a rak phuangaw hmaisa, thu a rak sim hmaisa. Pathian in an hnenih a sim duhmi kan theih ngah asile Bible kha dikzetin kan simfiang thei dingih dik zetin kan nunpi thei ding. A dikmi simfiangnak cu na siarmi Bible ih thuanthu um dan thawn a mil-aw mi a si tengteng ding ti kha hngilh hlah.

Cun dunglam thuanthu na ziangzoi tikih na theih ṭul mi le na zoh ṭul mi thupi pawl cu:

·         Cangantu zo a si?

·         Ziangmi thuhla kan siar?

·         Ziangtikah a ngan?

·         Ziangvek hnatuan a nei?

·         Zo hnenah a ngan?

·         A cakuat rak siartu pawl thawn ziangvek pehtlai-awknak a nei?

·         Ziangruangah a ngan?

·         Cakuat a rak siartu hi mi zovek an si?

·         Ziangvek dinhmun ah an um?

·         Pathian thawn an pehtlai-awknak a tha maw?

·         Pakhat le pakhat par ah the ziangvek pehtlaihawknak an nei?

·         Cangantu in ca a kuat laiah ziangmi thil cang a um maw?

Bible bungcang ṭhen khat ahcun an thuanthu: a ngantu, zo hnenah a ngan, ziangvek dinhmun an si timi pawl hi Bible ca na siarmi sung lala ah ngan khum a si ṭheu. Asinan ngankhum a si ringring lo. Curuangah a tlun ih tarlang mi pawl famkim zetih na hmuhsuak theinak dingah cabu dangdang ron a ṭul ko. Cuih pawl cu kan tar zo vekin Bible Simfiangnak, Bible Dictionary, Bible Encyclopedia le Bible Handbooks le adt..an si.  Lungawi thlak zetin himi pawl hi kan Lai ṭong ih nganmi khal a um zo nan an zete cun a si thluk lo. Mirang pawl cun an neih famkim ṭheh ruangah mirang siar thei na si le siar ding na nei tam sinsin. A tlun ih tarlang mi cabu pawl hi mirang ca a thiam pohpoh cun kan ṭong in let sawng sehla, asilole kan Lai ṭong in ngan suak vivo thei sehla mipi hrangah bawmtu ṭha zet an si ding.

---

[1] Himi zirhnak sual hi Gnosticism tiah an ko ih a thoknak cekci cu an thei lo nain, Khrih suahhnu kum zabi pakhat lai ihsin rak um zo mi zirhnak sual a si.